Κείμενο: Βασίλης Σκανδάλης
Προσωποκεντρικός ψυχοθεραπευτής
Περίληψη
Η ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας στα παιδιά αποτελεί μια κρίσιμη δεξιότητα, καθώς τους επιτρέπει να προσαρμόζονται θετικά και να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τις αντιξοότητες της ζωής. Η παρούσα βιβλιογραφική μελέτη εξετάζει τη συμβολή καθώς και στις προκλήσεις δύο θεμελιωδών παραγόντων στην ανάπτυξη της παιδικής ψυχικής ανθεκτικότητας: (1) τη γονική και, συγκεκριμένα, την πατρική σχέση, όπως αυτή προσεγγίζεται—ή όχι—μέσω της θεωρίας της προσκόλλησης και (2) την επιρροή του κοινωνικοπατριαρχικού πλαισίου στη νοηματοδότηση του πατρικού ρόλου και στην εμπλοκή του πατέρα, μέσω του οικοσυστημικού μοντέλου. Συγκεκριμένα, ενώ η θεωρία της προσκόλλησης επικεντρώνεται παραδοσιακά στη μητρική φροντίδα, σύγχρονες έρευνες υπογραμμίζουν τη σημασία της πατρικής εμπλοκής στη δημιουργία ασφαλών δεσμών προσκόλλησης και στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών. Τέλος, η μελέτη εξετάζει την ασφαλή προσκόλληση και την ψυχική ανθεκτικότητα ως σύνθετες, πολυπαραγοντικές διαδικασίες που απαιτούν ολιστική κατανόηση των ποιοτικών και ποσοτικών πτυχών της πατρικής εμπλοκής, εντός ενός ευρύτερου κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου.
Λέξεις κλειδιά: ψυχική ανθεκτικότητα, πατρότητα, παιδί, αναπτυξιακή ψυχολογία
Εισαγωγή
Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται ως μια δυναμική διαδικασία που επιτρέπει στο άτομο να συνδυάζει την ικανότητα της θετικής προσαρμογής και της αποτελεσματικής ανταπόκρισης σε συνθήκες κρίσεις που απειλούν τη λειτουργικότητα, την επιβίωση ή/και την ανάπτυξή του (Masten et al., 2021). Συγκεκριμένα, αντικατοπτρίζει την ικανότητα του ατόμου να εξελίσσεται παρά τις αντιξοότητες και, ως εκ τούτου, αποτελεί έναν από τους κύριους παράγοντες που επηρεάζουν την ευημερία και την ψυχική του υγεία (Masten et al., 2021; Λακιώτη, 2016).
Στα παιδιά και τους εφήβους, η ψυχική ανθεκτικότητα επηρεάζεται τόσο από τα ατομικά χαρακτηριστικά όσο και από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες (Νικήτα, 2024; Λακιώτη, 2016). Ειδικότερα, οι παράγοντες επικινδυνότητας που υπονομεύουν την ψυχική ανθεκτικότητα περιλαμβάνουν τα στρεσογόνα γεγονότα, όπως οι συνθήκες κακοποίησης, η ενδοοικογενειακή βία και οι κοινωνικοοικονομικές δυσκολίες/κρίσεις (e.g., Peterson, 2023). Αντιθέτως, οι προστατευτικοί παράγοντες, όπως η αισιοδοξία, η συναισθηματική επίγνωση, οι ισχυροί οικογενειακοί δεσμοί, το υποστηρικτικό σχολικό περιβάλλον, τα κοινωνικά δίκτυα—όπως οι ομάδες συνομηλίκων—ενισχύουν την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας (e.g., Papandreou, 2024; Νικήτα, 2024). Συνεπώς, η ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας αποτελεί προϊόν της σύνθετης αλληλεπίδρασης τόσο ψυχολογικών όσο και περιβαλλοντικών παραγόντων (Νικήτα, 2024; Λακιώτη, 2016).
Στη παρούσα βιβλιογραφική μελέτη θα δοθεί αρχικά έμφαση στους προστατευτικούς παράγοντες που μπορούν να ενισχύσουν την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών. Αναλυτικότερα, θα διευρυνθεί η γονεϊκή και συγκεκριμένα η πατρική σχέση με τα παιδιά, ως το πρώτο πλαίσιο κοινωνικοποίησής τους, το οποίο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη—ή μη—της ψυχικής τους ανθεκτικότητας. Στη συνέχεια, ο φακός εστίασης θα διευρυνθεί, εντάσσοντας το ευρύτερο κοινωνικοπατριαρχικό πλαίσιο στο οποίο αυτή η σχέση θα προσπαθήσει να λάβει χώρα.
Η θεωρία της προσκόλλησης και ο ρόλος του πατέρα στην ανάπτυξη των παιδιών
Η θεωρία της προσκόλλησης (attachment theory), όπως προτάθηκε από τον Bowlby το 1958, αναδεικνύει τη σημασία της ποιότητας της σχέσης ανάμεσα στο παιδί και τον γονέα. Μια ασφαλής προσκόλληση (secure attachment), η οποία χαρακτηρίζεται από γονεϊκή συνεπή συναισθηματική ασφάλεια, σταθερότητα και καλή επικοινωνία μεταξύ του παιδιού και του γονέα—όπου το παιδί υποστηρίζεται και ενθαρρύνεται να εκφράζει τα συναισθήματά του— λειτουργεί αρχικά ως ένα προστατευτικό πλαίσιο το οποίο καλλιεργεί μια αίσθηση ασφάλειας στο παιδί (Kennison & Spooner, 2023; Scott et al., 2021; Rolfe, 2020). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να είναι πολύ πιθανό το παιδί σταδιακά να καλλιεργήσει έναν θετικό τρόπο σκέψης και δράσης (Martin-Breen & Anderies, 2011), να αναπτύξει δεξιότητες διαχείρισης άγχους σε στρεσογόνες καταστάσεις, να αναπτύξει μια αίσθηση αυτοπεποίθησης, συνεπώς την ψυχική του ανθεκτικότητα (Νικήτα, 2024; Rolfe, 2020; Wu et al., 2013; Martin-Breen & Anderies, 2011).
Ωστόσο, η θεωρία της προσκόλλησης έχει παραδοσιακά επικεντρωθεί στη μητρική φιγούρα, υποβαθμίζοντας τον ρόλο του πατέρα (Cabrera, 2020; Brown & Cox, 2020; Bowlby, 1982). Πιο συγκεκριμένα, σύγχρονοι μελετητές επιβεβαιώνουν τη διαχρονικά περιορισμένη ερευνητική εστίαση στην πατρότητα (fathering) σε σύγκριση με τη μητρότητα, καθώς και την ερμηνεία του ρόλου του πατέρα μέσα από πατριαρχικές κοινωνικές αντιλήψεις και “νόρμες” που χαρακτήριζαν τις προηγούμενες δεκαετίες (e.g., Roopnarine & Yildirim, 2019). Για παράδειγμα, η έρευνα των Winsler και συνεργατών (2005) παρουσίαζε τις μητέρες ως πιο “υποστηρικτικές”, ενώ τους πατεράδες ως πιο “αυταρχικούς”. Οι Goodman και Gorski (2015) συμπληρώνουν ότι οι πατριαρχικοί κανόνες τείνουν να τοποθετούν τον πατέρα κυρίως στον ρόλο του “οικονομικού παρόχου”, περιορίζοντας τη συναισθηματική του εμπλοκή στη σχέση του με το παιδί του.
Στο πλαίσιο αυτό, μια πληθώρα ερευνητικών ερμηνειών, των προηγούμενων δεκαετιών, στα παιδιά, ανέδειξε τον ρόλο του πατέρα ως συνυφασμένο με την επιβολή ορίων, την προαγωγή ηθικών κανόνων και τη διασφάλιση της “σωστής” συμπεριφοράς. Έρευνες έχουν συνδέσει την έλλειψη πατρικής προσκόλλησης με αυξημένα προβλήματα συμπεριφοράς στα παιδιά, όπως η ανυπακοή στο σχολείο (Mott et al., 1997), οι αποβολές (Dawson, 1991) και η εγκατάλειψη του σχολείου (McLanahan & Sandefeur, 1994). Παράλληλα, έχουν καταγραφεί συναισθηματικά και ψυχοκοινωνικά προβλήματα, όπως συγκρούσεις με συνομηλίκους (Mott et al., 1997), επιθετικότητα (Horn & Sylvester, 2002) και αυξημένος κίνδυνος εγκληματικής συμπεριφοράς, όπως και χρήση ναρκωτικών και βίαιες επιθέσεις (Jenkins, 1995). Όσον αφορά τις διαφορές ανά φύλο, τα αγόρια που μεγαλώνουν χωρίς την παρουσία πατέρα ή πατρικής φιγούρας τείνουν να εμφανίζουν χαμηλότερες επιδόσεις σε ηθικούς δείκτες, όπως η συμμόρφωση με κανόνες και η ενοχή για παραβιάσεις. Από την άλλη πλευρά, τα κορίτσια τείνουν να εμφανίζουν αυξημένη τάση για εξαπάτηση, ψέματα και έλλειψη μεταμέλειας (e.g., Mott et al., 1997). Επιπλέον, παρουσιάζουν αυξημένη επιρρέπεια σε εξαρτήσεις (Mott et al., 1997), ενώ συχνά αντιμετωπίζουν άγχος και καταθλιπτικά χαρακτηριστικά (Kandel et al., 1994). Ωστόσο, τα βρέφη τείνουν να βιώνουν και να παρουσιάζουν άγχος αποχωρισμού τόσο από τη μητέρα όσο και από τον πατέρα όταν αυτοί απομακρύνονται από κοντά τους (π.χ., Kotelchuck, 1976; Lamb, 2010).
ΕπιπροσθέτωςΣτο πλαίσιο αυτό, σύγχρονες έρευνες και θεωρίες υπογραμμίζουν ότι η εμπλοκή του πατέρα (e.g., father involvement theory), όχι μόνο ως οικονομικού, αλλά και ως συναισθηματικού υποστηρικτή του παιδιού, αποτελεί κρίσιμη αναγκαιότητα για την ανάπτυξη και την ψυχοσυναισθηματική ευημερία του παιδιού (e.g., Cabrera, 2020). Αυτή η ενεργός συμμετοχή συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη υγιών και ασφαλών δεσμών, οι οποίοι ενισχύουν την ικανότητα του παιδιού να αντιλαμβάνεται, να εκφράζει και να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τα συναισθήματά του (Marsiglio et al., 2021; Cabrera, 2020). Συγκεκριμένα, η σταθερή παρουσία και η ενεργή συμμετοχή του πατέρα στις αλληλεπιδράσεις με το παιδί φαίνεται να ενισχύει τη συναισθηματική του ασφάλεια, ενώ παράλληλα μπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο ή ακόμα και διορθωτικά σε περιπτώσεις δυσκολιών στη σχέση μητέρας-παιδιού, παρέχοντας ένα σταθερό και υποστηρικτικό πλαίσιο για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού (Mills-Koonce et al., 2015, στο Cabrera, 2020). Συνεπώς οι πατεράδες φαίνονται να είναι εξίσου ικανοί με τις μητέρες να παρέχουν ευαίσθητη και φροντιστική ανατροφή, δημιουργώντας ένα περιβάλλον ασφάλειας που προάγει την εξερεύνηση του εαυτού, την κατανόηση των σχέσεων με τους άλλους και, μέσα σε αυτό το σταθερό και υποστηρικτικό πλαίσιο, τα παιδιά μπορούν να αναπτύσσουν την ικανότητά τους να προσαρμόζονται στις διάφορες προκλήσεις της ζωής, ενισχύοντας παράλληλα την ψυχική τους ανθεκτικότητα (Cabrera, 2020; Mills-Koonce et al., 2015; Brown et al., 2012).
Στο πλαίσιο αυτό, μέσα από τις σύγχρονες θεωρίες και έρευνες φαίνεται πως η ποιότητα και η ποσότητα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ πατέρα και παιδιού αποτελούν κρίσιμους παράγοντες για την εδραίωση μιας ασφαλούς προσκόλλησης στη σχέση παιδιού-πατέρα, καθώς και για την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας του παιδιού (Palkovitz, 2019; Λακιώτη, 2016). Συγκεκριμένα, η σταθερή παρουσία του πατέρα, σε συνδυασμό με την ευαισθησία και την ανταπόκρισή του στις ανάγκες του παιδιού, ενισχύει τη συναισθηματική ασφάλεια του παιδιού, παρέχοντας δηλαδή το θεμέλιο για τη μακροπρόθεσμη συναισθηματική και κοινωνική του ανάπτυξη, ενισχύοντας σημαντικά την ψυχική του ανθεκτικότητα απέναντι στις προκλήσεις της ζωής (Feldman, 2023; Al-Yagon et al., 2023; Cabrera, 2020; Palkovitz, 2019; Brown et al., 2012; Lamb, 2010).
Έτσι, παρά τα σημαντικά αυτά οφέλη, θεμελιώδες εμπόδιο στην ποσοτική και ποιοτική εμπλοκή του πατέρα—η οποία εκφράζεται μέσω παιχνιδιού, φροντίδας, κατανόησης των αναγκών του παιδιού και οργάνωσης της καθημερινότητάς του (Thompson, 1998; Cox et al., 1992; Lamb et al., 1985)—και, κατά συνέπεια, στη δημιουργία μιας ασφαλούς προσκόλλησης μεταξύ παιδιού και πατέρα καθώς και στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας του παιδιού μέσα από αυτή τη προσκόλληση, αναδύεται το ευρύτερο κοινωνικο-πατριαρχικό σύστημα στο οποίο οι πατεράδες αναπτύσσονται και νοηματοδοτούν τόσο το φύλου τους ως άνδρες όσο και τον ρόλο τους ως πατεράδες (McKinley et al., 2021; Rothman, 2016; Sanders, 2015; Levitt, 2008; Nylund, 2006). Συγκεκριμένα, το ευρύτερο κοινωνικο-πατριαρχικό σύστημα συχνά τους αποθαρρύνει από το να αναλάβουν έναν ενεργό ρόλο ως φροντιστές (e.g., Roopnarine & Yildirim, 2019) καθώς τους αναγνωρίζει ως “αυταρχικούς” (e.g., Winsler et al., 2005), τους αναθέτει τον ρόλου του “οικονομικού παρόχου” (Goodman & Gorski, 2015) και την ευθύνη της επιβολής των ορίων, την προαγωγή ηθικών κανόνων και τη διασφάλιση της “σωστής” συμπεριφοράς των παιδιών προκειμένου να αποφευχθούν “προβληματικές συμπεριφορές” (Mott et al., 1997; Horn et al., 2002; Jenkins, 1995).
Σύμφωνα με τον Belsky (1984), ο οποίος αντιλαμβάνεται την οικογένεια ως σύστημα και όχι απλώς ως δυάδα (π.χ. παιδί-πατέρας), τρεις βασικές ομάδες παραγόντων επηρεάζουν τους δεσμούς προσκόλλησης: (1) τα προσωπικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά των γονέων, (2) τα χαρακτηριστικά των βρεφών και (3) οι συγκυριακοί παράγοντες. Εστιάζοντας στα προσωπικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά των πατεράδων—ιδιαίτερα στην ικανότητά τους να προσφέρουν μια στενή, ευαίσθητη και στοργική στάση προς τα παιδιά τους (Kokkinaki, 2008; Cox et al., 1992)—καθώς και στους συγκυριακούς παράγοντες—όπως το κοινωνικο-πατριαρχικό σύστημα—η παρούσα βιβλιογραφική μελέτη αξιοποιεί το οικοσυστημικό μοντέλο (bioecological model) του Urie Bronfenbrenner (1979, 2006) για να εμβαθύνει στη κατανόηση αυτής της συνθήκης. Σύμφωνα με το οικοσυστημικό μοντέλο, η ανθρώπινη ανάπτυξη περιγράφεται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ του ατόμου και πολλαπλών, αλληλοσυνδεόμενων περιβαλλοντικών συστημάτων, τα οποία διαμορφώνουν τόσο τη συμπεριφορά όσο και τις εμπειρίες του. Τα συστήματα αυτά χωρίζονται σε πέντε επίπεδα: το μικροσύστημα (microsystem), το μεσοσύστημα (mesosystem), το εξωσύστημα (exosystem), το μακροσύστημα (macrosystem) και το χρονοσύστημα (chronosystem) (Tudge et al., 2022). Καθώς διερευνούμε τα επίπεδα που αναδεικνύουν την επίδραση κοινωνικών, πολιτισμικών και πολιτικών παραγόντων στη στάση των πατεράδων και στη νοηματοδότηση του ρόλου τους ως γονείς, με στόχο να αναπτύξουν μια ασφαλή προσκόλληση με το παιδί τους και, κατά συνέπεια, να ενισχύσουν την ψυχική ανθεκτικότητα του παιδιού, εστιάζουμε (1) στο μικροσύστημα, το οποίο περιλαμβάνει την οικογένεια ως βασικό στοιχείο που επηρεάζει άμεσα την ανάπτυξη του ατόμου, και (2) στο μακροσύστημα, το οποίο περιλαμβάνει τους ευρύτερους πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες που καθορίζουν τη ζωή του ατόμου και που επηρεάζουν έμμεσα την ανάπτυξή του.
Συγκεκριμένα, το κοινωνικο-πατριαρχικό σύστημα διαμορφώνει τις κοινωνικές προσδοκίες και “νόρμες”, οι οποίες είναι βαθιά ριζωμένες στην ελληνική παράδοση (e.g., Chroni & Kavoura, 2022). Αυτές οι προσδοκίες, που αποτελούν μέρος του μακροσυστήματος, επηρεάζουν έμμεσα το παιδί, καθώς δεν έχουν άμεση αλληλεπίδραση μαζί του. Ωστόσο, συνιστούν σημαντικό παράγοντα για τον τρόπο ανατροφής του, ιδιαίτερα από τους πατεράδες (e.g., Ángel-González et al., 2022). Οι εμπειρίες και οι αντιλήψεις που ένας άνδρας έχει ενδοβάλλει για το φύλο του και τον ρόλο του ως “πατέρας” μπορούν να επηρεάσουν την ποσότητα και την ποιότητα του δεσμού που αναπτύσσει με τα παιδιά του, την εδραίωση ασφαλούς προσκόλλησης, καθώς και την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητάς τους (e.g., Fitzgerald & Bocknek, 2013). Συνεπώς, το μακροσύστημα φαίνεται να επηρεάζει το μικροσύστημα, μια καθοριστική συνθήκη για την ανάπτυξη του παιδιού καθώς οι εμπειρίες στο μικροσύστημα είναι άμεσα αισθητές και επηρεάζουν τόσο τη συναισθηματική όσο και τη γνωστική του ανάπτυξη (Bronfenbrenner & Morris, 2006) και για τον λόγο αυτό διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων (Bronfenbrenner, 2005; Tudge et al., 2022) και συνδέονται με την αυτοεκτίμηση και την ψυχική ανθεκτικότητα του παιδιού, ενισχύοντας την ικανότητά του να αντιμετωπίζει προκλήσεις και δυσκολίες (e.g., Zelazo et al., 2016).
Συμπεράσματα
Μια ασφαλής προσκόλληση μεταξύ των παιδιών με τους γονείς τους μπορεί να αποτελεί καθοριστικό μηχανισμό για την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών, παρέχοντας συναισθηματική σταθερότητα και αίσθηση ασφάλειας (Wu et al., 2013; Martin-Breen & Anderies, 2011). Ωστόσο, παρά τα πλεονεκτήματα αυτής της θεωρίας και προσέγγισης, έχει δεχθεί ιδιαίτερη κριτική για την υπεραπλούστευσή της, καθώς παραδοσιακά αγνοεί τους κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες (e.g., Walker, 2020).
Στη μελέτη αυτή, μέσα από εκτεταμένη βιβλιογραφία και ερευνητικά αποτελέσματα τόσο σύγχρονων όσο και παλαιότερων δεκαετιών, αξιοποιώντας τη θεωρία του Belsky (1984) και το οικοσυστημικό μοντέλο (Bronfenbrenner, 1979, 2005; Tudge et al., 2022), αναδείχθηκε ότι η σχέση παιδιού-πατέρα είναι δυναμική και συνεχώς εξελισσόμενη, επηρεασμένη από κοινωνικούς, πολιτισμικούς/πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες (e.g., Lamb et al., 2016). Συγκεκριμένα, οι κοινωνικοπατριαρχικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά: (1) τις ενδοβολές των πατεράδων, περιορίζοντας τη νοηματοδότηση του ρόλου του πατέρα και της πατρότητας (Goodman & Gorski, 2015; Lamb et al., 1985), (2) την ποσοτική παρουσία του πατέρα και την ποιοτική του αλληλεπίδραση με το παιδί (e.g., Thompson, 1998), και (3) την συναισθηματική έκφραση του πατέρα προς το παιδί, όπως η επικοινωνία, η στοργή και η υποστήριξη (βλ. Kokkinaki, 2008). Τα ευρήματα αυτά ενδεχομένως να επιβεβαιώνουν σε ένα θεωρητικό πλαίσιο ότι οι κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες ενδέχεται να επηρεάζουν τόσο την προθυμία όσο και την ικανότητα των πατεράδων να αναπτύξουν ασφαλή προσκόλληση με τα παιδιά τους, καθώς και τη δυναμική της σχέσης πατέρα-παιδιού (Goodman & Gorski, 2015; Sanders, 2015; Levitt, 2008). Συνεπώς, η ανάπτυξη μιας ασφαλούς προσκόλλησης ανάμεσα στον πατέρα και το παιδί, και συνεπώς η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών μέσα αυτής, αποτελεί μια δυναμική και πολυδιάστατη διαδικασία καθώς αποδεικνύεται προϊόν της αλληλεπίδρασης πολλαπλών παραμέτρων που αξίζει να διερευνηθεί βαθύτερα σε ερευνητικό πλαίσιο.
Πρόταση για μελλοντικές έρευνες
Παρόλο που η θεωρία της προσκόλλησης (Bowlby, 1958) προσφέρει ένα σημαντικό θεωρητικό πλαίσιο για την κατανόηση της σχέσης παιδιού-γονέα, η οπτική του Belsky (1984), που προσεγγίζει την οικογένεια ως σύστημα, φαίνεται απαραίτητη για τη διεύρυνση της θεωρίας της προσκόλλησης πέρα από την αποκλειστική εστίαση στη σχέση παιδιού-γονέα, ώστε να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες κοινωνικοπολιτισμικές προκλήσεις.
Για την διεύρυνση της θεωρίας του Bowlby, προτείνεται ερευνητικά η σύνδεση της θεωρίας της προσκόλλησης με την οικοσυστημική θεωρία (Bronfenbrenner, 1979, 2005). Αυτή η σύζευξη από τη μια αποτελεί απάντηση σε κριτικές που έχει δεχθεί η θεωρία της προσκόλλησης (e.g., Walker, 2020) και από την άλλη μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για την κατανόηση της αναπτυξιακής ψυχολογίας, λαμβάνοντας υπόψη την πολυπλοκότητα των περιβαλλοντικών επιδράσεων τόσο στην ανάπτυξη του γονέα όσο και του παιδιού. Η αλληλεπίδραση των διαφόρων επιπέδων—από το μακροσύστημα μέχρι το μικροσύστημα—αναδεικνύει την ανάγκη για μια ολιστική προσέγγιση στην έρευνα και την παρέμβαση, εστιάζοντας στις κοινωνικές, πολιτισμικές και χρονικές συνθήκες που επηρεάζουν την ανάπτυξη (e.g., Tudge et al., 2022).
Τέλος, η ενσωμάτωση διαθεματικών προσεγγίσεων και η περαιτέρω διερεύνηση αυτών των παραγόντων δύνανται να συμβάλουν στην ανάπτυξη πιο αποτελεσματικών στρατηγικών για την υποστήριξη της γονεϊκής νοηματοδότησης του ρόλου του πατέρα, την προαγωγή της ασφαλούς προσκόλλησης μεταξύ πατέρων και παιδιών, καθώς και στη συστηματική ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Al-Yagon, M., Garbi, L., & Rich, Y. (2023). Children’s resilience to ongoing border attacks: the role of father, mother, and child resources. Child Psychiatry & Human Development, 54(4), 1015-1026. https://doi.org/10.1007/s10578-021-01303-6
Ángel-González, M., Colunga-Rodríguez, C., Vázquez-Juárez, C. L., Colunga-Rodríguez, B. A., Dávalos-Picazo, G., Orozco-Solis, M. G., & Vázquez-Colunga, J. C. (2022). Family functioning and school connectivity in Mexican high school adolescents. Estudos de Psicologia (Campinas), 39, e190006. https://doi.org/10.1590/1982-0275202239e190006
Belsky, J. (1984). The determinants of parenting: A process model. Child Development, 55, 83–96. https://doi.org/10.2307/1129836
Bowlby, J. (1982). Attachment and loss: Retrospect and prospect. American Journal of Orthopsychiatry, 52(4), 664. https://doi.org/10.1111/j.1939-0025.1982.tb01456.x
Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments by nature and design. Harvard University Press.
Bronfenbrenner, U. (2005). Making human beings human: Bioecological perspectives on human development. Sage.
Bronfenbrenner, U., & Morris, P. A. (2006). The bioecological model of human development. In W. Damon & R. M. Lerner (Eds.), Handbook of child psychology: Vol. 1. Theoretical models of human development (6th ed., pp. 793–828). Wiley.
Brown, G. L., & Cox, M. J. (2020). Pleasure in parenting and father-child attachment security. Attachment & Human Development, 22(1), 51-65. https://doi.org/10.1080/14616734.2019.1589061
Brown, K. (2011). Policy discourses of resilience. In M. Pelling, D. Manuel-Navarrete, & M. Reclift (Eds.), Climate Change and the Crisis of Capitalism. Routledge.
Cabrera, N. J. (2020). Father involvement, father-child relationship, and attachment in the early years. Attachment & Human Development, 22(1), 134-138. https://doi.org/10.1080/14616734.2019.1589070
Chroni, S. A., & Kavoura, A. (2022). From silence to speaking up about sexual violence in Greece: Olympic journeys in a culture that neglects safety. Frontiers in Psychology, 13, 862450. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2022.862450
Cox, M. J., Owen, M. T., Henderson, V. K., & Margand, N. (1992). The prediction of infant-father and infant-mother attachment. Developmental Psychology, 28, 474-483.
Dawson, D. A. (1991). Family structure and children’s well-being: Data from the 1988 national health interview survey. Journal of Marriage and the Family, 53(3), 573-585. Ανακτήθηκε από: https://stacks.cdc.gov/view/cdc/6162
Feldman, R. (2023). Father contribution to human resilience. Development and Psychopathology, 35(5), 2402-2419. https://doi:10.1017/S0954579423000354
Fitzgerald, H. E., & Bocknek, E. L. (2013). Fathers, children, and the risk-resilience continuum. In Handbook of father involvement (pp. 168-185). Routledge.
Goodman, R. D., & Gorski, P. C. (2015). Decolonizing “multicultural” counseling through social justice. Springer-Verlag New York. https://doi.org/10.1007/978-1-4939-1283-4
Horn, W. F., & Sylvester, T. (2002). Father facts (4th ed.). National Fatherhood Initiative.
Jenkins, P. H. (1995). School delinquency and school commitment. Sociology of Education, 68, 221-229. https://doi:10.12691/education-4-6-1
Kandel, D. B., Rosenbaum, E., & Chen, K. (1994). Impact of maternal drug use and life experiences on preadolescent children born to teenage mothers. Journal of Marriage and the Family, 56, 325-340. https://doi.org/10.2307/353103
Kennison, S. M., & Spooner, V. H. (2023). Childhood relationships with parents and attachment as predictors of resilience in young adults. Journal of Family Studies, 29(1), 15-27. https://doi.org/10.1080/13229400.2020.1861968
Kokkinaki, T. (2008). Interactive silences within spontaneous early infant-father ‘dialogues.’ Infant and Child Development, 17(5), 509–525. https://doi.org/10.1002/icd.568
Kotelchuck, M. (1976). The infant’s relationship to the father: Experimental evidence. In M. E. Lamb (Ed.), The role of the father in child development (pp. 329-344). Wiley.
Lamb, M. E. (2010). The changing landscape for research support in British universities. APS Observer, 23(5), 19-20. Ανακτήθηκε από: https://www.psychologicalscience.org/observer/the-changing-landscape-for-research-support-in-britis h-universities
Lamb, M. E., Pleck, J. H., Charnov, E. L., & Levine, J. A. (1985). The role of the father in child development: The effects of increased paternal involvement. In B. B. Lahey & A. E. Kazdin (Eds.), Advances in Clinical Child Psychology (Vol. 8, pp. 229–266). Plenum.
Lamb, M. E., Pleck, J. H., & Charnov, E. L. (2016). The effects of father involvement: An updated review. Developmental Psychology, 52(3), 276–303. https://doi.org/10.1037/dev0000078
Marsiglio, W., Amato, P. R., & Day, R. D. (2021). Fatherhood in the twenty-first century. Springer.
Martin-Breen, P., & Anderies, J. M. (2011). Resilience: A literature review. Bellagio Initiative. Brighton: IDS.
Masten, A. S., Lucke, C. M., Nelson, K. M., & Stallworthy, I. C. (2021). Resilience in development and psychopathology: Multisystem perspectives. Annual Review of Clinical Psychology, 17(1), 521-549. https://doi.org/10.1146/annurev-clinpsy-081219-120307
McKinley, C. E., Lilly, J. M., Knipp, H., & Liddell, J. L. (2021). “A dad can get the money and the mom stays at home”: Patriarchal gender role attitudes, intimate partner violence, historical oppression, and resilience among indigenous peoples. Sex Roles, 85(9), 499-514. https://doi.org/10.1007/s11199-021-01232-7
McLanahan, S., & Sandefeur, G. D. (1994). Growing up with a single parent: What hurts, what helps. Harvard University Press.
Mills-Koonce, W. R., Willoughby, M. T., Zvara, B., Barnett, M., Gustafsson, H., Cox, M. J., & Family Life Project Key Investigators. (2015). Mothers’ and fathers’ sensitivity and children’s cognitive development in low-income, rural families. Journal of Applied Developmental Psychology, 38, 1-10. https://doi.org/10.1016/j.appdev.2015.01.001
Mott, F. L., Kowaleski-Jones, L., & Mehaghan, E. G. (1997). Paternal absence and child behavior: Does a child’s gender make a difference? Journal of Marriage and the Family, 59(1), 103–118. https://doi.org/10.2307/353665
Nylund, D. (2006). Deconstructing patriarchy and masculinity with teen fathers. In H. S. Holgate, R. Evans, & F. K. O. Yuen (Eds.), Teenage pregnancy and parenthood: Global perspectives, issues, and interventions (pp. 150-177).
Papandreou, M. A. (n.d.). 2024
Palkovitz, R. (2019). Expanding our focus from father involvement to father–child relationship quality. Journal of Family Theory & Review, 11(4), 576–591. https://doi.org/10.1111/jftr.12352
Peterson, S. (2023). About Child Trauma. The National Child Traumatic Stress Network. Ανακτήθηκε από: https://www.nctsn.org/what-is-child-trauma/about-child-trauma
Rolfe, S. A. (2020). Rethinking attachment for early childhood practice: Promoting security, autonomy and resilience in young children. Routledge.
Roopnarine, J., & Yildirim, E. D. (2019). Fathering in cultural contexts: Developmental and clinical issues. Routledge.
Rothman, B. K. (2016). Beyond mothers and fathers: Ideology in a patriarchal society. In Mothering (pp. 139-157). Routledge.
Sanders, P. (2015). Politicizing therapy: Mapping areas for consideration. In P. Sanders (Ed.), Politicizing person-centered therapy (pp. 29-43). PCCS Books.
Scott, V., Verhees, M., De Raedt, R., Bijttebier, P., Vasey, M. W., Van de Walle, M., Waters, T. E. A., & Bosmans, G. (2021). Gratitude: A resilience factor for more securely attached children. Journal of Child and Family Studies, 30(2), 416–430. https://doi.org/10.1007/s10826-020-01853-8
Thompson, R. A. (1998). Emotional competence and the development of self. Psychological Inquiry, 9, 308–309. Ανακτήθηκε απο: https://sedlpubs.faculty.ucdavis.edu/wp-content/uploads/sites/192/2015/03/Thompson1998.pdf
Tudge, J. R., Merçon-Vargas, E. A., Liang, Y., & Payir, A. (2022). The importance of Urie Bronfenbrenner’s bioecological theory for early childhood education. In Theories of Early Childhood Education (pp. 50-61). Routledge.
Walker, B. (2020). Resilience: what it is and is not. Ecology and Society, 25(2), 11. https://doi.org/10.5751/ES-11647-250211
Winsler, A., Madigan, A. L., & Aquilino, S. A. (2005). Correspondence between maternal and paternal parenting styles in early childhood. Early Childhood Research Quarterly, 20, 1-12. https://doi.org/10.1016/j.ecresq.2005.01.007
Wu, G., Feder, A., Cohen, H., Kim, J. J., Calderon, S., Charney, D. S., & Mathé, A. A. (2013). Understanding resilience. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 7, 10. https://doi.org/10.3389/fnbeh.2013.00010
Zelazo, P. D., Carlson, S. M., & Kesek, A. (2016). The development of executive function in early childhood. Monographs of the Society for Research in Child Development, 81(2), 1–56. https://doi.org/10.1111/mono.1228
Λακιώτη, Α. (2016). Η ψυχοθεραπεία ως παράγοντας ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας (Διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Ψυχολογίας. Τομέας Κλινικής Ψυχολογίας). Ανακτήθηκε από: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/38272
Νικήτα, Φ. (2024). Η σημασία της Ψυχικής Ανθεκτικότητας σε Παιδιά και σε Εφήβους. (Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής. Τμήμα Δημόσιας και Κοινοτικής Υγείας). Ανακτήθηκε από: https://polynoe.lib.uniwa.gr/xmlui/bitstream/handle/11400/6179/Nikita_20679217.pdf?sequence=1& isAllowed=y
